Zespół przyrodniczo-krajobrazowy

Dane podstawowe

• Nazwa: Dolina rzeki Szkotówki
• Data ustanowienia: 2017-07-12
• Powierzchnia [ha]: 365,0000
• Opis wartości przyrodniczej: 1. Walory krajobrazowe W swoim dolnym odcinku Szkotówka przecina tereny równiny sandrowej wytworzonej przez piaski i żwiry wodnolodowcowe. Są to tereny o stosunkowo małym urozmaiceniu form geomorfologicznych i dolina Szkotówki jest wyróżniającym się, atrakcyjnym elementem lokalnego krajobrazu. Na walory krajobrazowe doliny Szkotówki wpływa z jednej strony stosunkowo duża różnorodność siedlisk, z drugiej ich naturalny lub seminaturalny charakter. Sama rzeka nie jest rzeką o w pełni naturalnym przebiegu – brzegi są strome, przekształcone antropogenicznie, a koryto przecinają dwa jazy – w Sarnowie i Zabłociu Kozłowskim. Dno doliny zajmują przede wszystkim ekstensywne użytki zielone oraz płaty lasów łęgowych i olsów, szpalery drzew ciągnących się wzdłuż rowów melioracyjnych, płaty szuwarów i torfowisk niskich (zwłaszcza rozległe torfowisko niskie między Kozłowem a Krasnołąką), a także nieliczne starorzecza. Zbocza doliny, zwłaszcza o wystawie południowej i południowo-zachodniej, sprzyjają z kolei rozwojowi roślinności związanej z siedliskami suchymi. Lasy na skraju doliny to lasy sosnowe oraz lasy mieszane na siedliskach grądowych. W sumie więc, dolinę Szkotówki tworzą ekosystemy o urozmaiconej fizjonomii, które składają się na atrakcyjny krajobraz nizinnej doliny rzecznej kształtowanej przez tradycyjną, ekstensywną gospodarkę rolną. Wartość krajobrazu planowanego ZPK podnoszą szerokie panoramy roztaczające z krawędzi stosunkowo szerokiej doliny (na opisywanym obszarze szerokość doliny osiąga miejscami blisko 3 km). Percepcja krajobrazu związana jest nie tylko z cechami wizualnymi, niemniejszą, choć często niedocenianą, stanowią walory akustyczne i zapachowe. Dolina Szkotówki jest terenem niezabudowanym, z którym sąsiadują jedynie niewielkie miejscowości i gospodarstwa. Dzięki temu, poza bezpośrednim sąsiedztwem drogi wojewódzkiej nr 545, na obszarze planowanego ZPK tło akustyczne nie jest zdominowane przez dźwięki kulturowe, współtworzą je dźwięki związane ze środowiskiem naturalnym – śpiew ptaków, głosy płazów, szum lasu, plusk wody. Wrażenia dźwiękowe, w połączeniu z wrażeniami zapachowymi – rzeki, wilgotnych lasów i łąk, dopełniają percepcję krajobrazu i sprawiają, że jest to teren predestynowany do rekreacji i wypoczynku mieszkańców sąsiednich miejscowości. Stosukowo niewielkie przekształcenia rzeźby terenu doliny sprzyjają powstaniu więzi mieszkańców z „małą ojczyzną”, którą wyraża rzeka. Świadomość funkcjonowania przodków w podobnym układzie fizjograficznym zwiększa obecność pamiątek historycznych (cmentarz, park podworski, starożytny kurhan), które są obecnie trwałym elementem lokalnego krajobrazu. Wskazane walory wskazują na dużą wartość krajobrazową doliny Szkotówki, która warta jest zachowania i ochrony. 2. Walory przyrodnicze Planowany ZPK „Dolina Szkotówki” obejmuje przede wszystkim zróżnicowane siedliska dna doliny rzecznej oraz fragmenty zboczy doliny i ekosystemy na skraju zboczy doliny. W granicach obszaru znajdują się siedliska Natura 2000 (91E0, 6510), w tym siedliska priorytetowe (91E0). Roślinność tego obszaru stanowi mozaikę zbiorowisk nieleśnych oraz niewielkich lasów i zarośli typową dla krajobrazu rolniczego północno-wschodniej Polski. Dominują półnaturalne zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe należące do klasy Molinio-Arrenatheretea. Są to w większości łąki świeże, intensywnie użytkowane ze związku Arrhenaterion elatioris. Zbiorowiska te są budowane przez pospolite gatunki traw takie jak: wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kupkówka zwyczajna Dactylis glomerata, wiechlina łąkowa Poa pratensis, tymotka łąkowa Phleum pratense, którym towarzyszą byliny dwuliścienne typowe dla tego typu łąk: mniszek lekarski Taraxacum officinale, koniczyna łąkowa Trifolium pratense, jaskier ostry Ranunculus acris, wyka ptasia Vicia cracca, brodawnik zwyczajny Leonodon hispidus i wiele innych. Część płatów łąk świeżych należy do siedliska Natura 2000 – 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris). W miejscach suchszych (na piaszczystych zboczach o ekspozycji południowej oraz na siedliskach piaszczystych) oprócz typowych gatunków łąkowych pojawiają się gatunki siedlisk suchych, takie jak: dziewięćsił pospolity Carlina vulgaris, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides i powstają fitocenozy nawiązujące do ciepłolubnych muraw. Niewielkie powierzchnie w miejscach najwilgotniejszych, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki, zajmują też łąki wilgotne ze związku Filipendulion, na których, oprócz pospolitych traw łąkowych, występują byliny typowe dla siedlisk wilgotnych: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, kozłek lekarski Valeriana officinalis, firletka poszarpana Lychnis flos cuculi. Oprócz łąk, znaczny udział mają też torfowiska niskie, zajmujące podmokłe obniżenia terenu oraz podtopione siedliska w dolinie rzeki. Roślinność tworzą tu głównie zbiorowiska z klasy Phragmitetea: szuwary trzcinowe i pałkowe oraz turzycowiska. Oprócz gatunków dominująych takich jak: trzcina pospolita Phragmietes australis, pałka szerokolistna Typha latifolia, szerokolistne turzyce: turzyca brzegowa Carex riparia, turzyca błotna C. acutiformis, turzyca sztywna C. elata, turzyca prosowata C. paniculata, rosną tu liczne gatunki higrofitow: karbieniec pospolity Lycopus europaeus, tojeść bukietowa Lysymachia thyrsiflora, szczaw lancetowaty Rumex hydrolapatum, kosaciec żółty Iris pseudacorus, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, zachylnik błotny Thelypteris palustris i wiele innych. Niewielkie powierzchnie wśród szuwarów zajmują też zarośla wierzbowe tworzone przez wierzbę szarą Saix cinerea, wierzbę uszatą Salix aurita oraz młode osobniki olszy Alnus glutinosa. Szczególnie wartościowe są płaty tych zbiorowisk położone między Krasnołąką a Kozłowem, na północ od drogi wojewódzkiej nr 545. Zbiorowiska leśne analizowanego terenu to w większości łęgi jesionowo-olszowe wykształcające się w dolinie rzeki i licznych strumieni, które są siedliskami priorytetowymi Natura 2000 – 91E0 (Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe). Drzewostan zdominowany jest tu przez olszę czarną Alnus glutinosa. Towarzyszą jej brzoza zwyczajna Betula pendula, brzoza brodawkowana B. pubescens, topola osika Populus tremula, wierzba iwa Salix caprea, sporadycznie inne gatunki. Warstwę krzewów tworzy podrost gatunków obecnych w drzewostanie, czeremcha zwyczajna Padus avium, bez czarny Sambucus nigra, kruszyna pospolita Frangula alnus, oraz wierzby. Runo budują pospolite gatunki typowe dla żyznych lasów takie jak: podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, szczaw gajowy Rumex sanguineus, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus, którym towarzyszą gatunki siedlisk wilgotnych takie jak: karbieiec pospolity Lycopus europaeus, psianka słodkogórz Solanum dulcamara, chmiel zwyczajny Humulus lupulus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, ostrożeń warzywny Cirsium oleraceum, wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Fitocenozy łęgów jesionowo olszowych na analizowanym terenie charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem składu gatunkowego, odzwierciedlającym warunki wilgotnościowe panujące w poszczególnych płatach łęgów. Na siedliskach oddalonych rzeki znaczne powierzchnie zajmują bory sosnowe na gruntach porolnych. Drzewostan oprócz sosny zwyczajnej Pinus sylvestris buduje tu brzoza brodawkowana Betula pendula, topola osika Populus tremula, sporadycznie inne gatunki drzew. Warstwa krzewów tworzona jest przez bez czarny Sambucus nigra, Sambucus racemosa bez koralowy, leszczynę zwyczajną Corylus avellana i podrost brzozy. Runo tworzą pospolite acidofity borowe: szczawik zajęczy Oxalis acetosella, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, borówka czarna Vaccinium myrtillus i mchy borowe: Pleurozium schreberi, Pseudoskleropodium purum, Hylocomnium splendens. Niewielkie powierzchnie na analizowanym terenie zajmują też wielogatunkowe lasy liściaste - grądy. Drzewostan tworzą tu dąb szypułkowy Quercus robur, dąb czerwony Quercus petrea, lipa drobnolistna Tilia cordata, sosna Pinus sylvestris. Warstwa krzewów budowana jest przez podrost drzew oraz leszczynę Corylus avellana. Runo tworzą typowe gatunki grądowe: przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, gwiazdnica wielkokwiatowa Stellaria holostea, gajowiec żółty Lamiastrum galebdolon, miodunka ćma Pulmonaria obscura, turzyca palczasta Carex digitata . W drzewostanach z udziałem sosny gatunkom tym towarzyszą acidofity borowe: kosmatka owłosiona Luzula pilosa, konwalijka dwulistna Majanthemum bifolium, szczawik zajęczy Oxalis acetosella. Na terenie Zespołu Przyrodniczo-Krajobrazowego „Dolina rzeki Szkotówki” stwierdzono występowanie mchów objętych ochroną gatunkową częściową: • mokradłoszka zaostrzona Calliergonella cuspidata, • fałdownik nastroszony Rhytydiadelphus squarrosus, • fałdownik szeleszczący Rhytidiadelphus triquetrus, • gajnik lśniący Hylocomium splendens, • brodawkowiec czysty Pseudoscleropodium purum, • rokietnik pospolity Pleurozium schreberi, • widłoząb miotłowy Dicranum scoparium, • tujowiec tamaryszkowaty Thuidium tamariscinum. Stwierdzono też liczne występowanie mąkli tarniowej Evernia prunastri, znajdującej się na czerwonej liście roślin i grzybów Polski. W południowej części obszaru występuje liczna populacja kaukaskiego barszczu (Sosnowskiego lub Mantegazziego). Jest to gatunek obcy, który należy zwalczać, zwłaszcza w dolinie rzecznej, która może stanowić drogę rozprzestrzeniania się tego gatunku. Powołanie obszaru chronionego może pomóc w pozyskiwaniu środków niezbędnych na ten cel. Dużym walorem przyrodniczym jest grupa 44 dębów – pomników przyrody, w parku podworskim w Zabłociu Kozłowskim. Drzewa zostały objęte ochroną w 1977 r . (pierwotnie była to grupa 50 dębów). Teren planowanego ZPK jest też obszarem istotnym dla wielu populacji zwierząt. Jest to teren żerowania i migracji wielu gatunków ssaków: sarny, jelenia, dzika, zająca, lisa, norki amerykańskiej, wydry, bobra, kreta. Użytki zielone stanowią miejsca lęgowe i żerowiska ptaków: błotniaka stawowego, żurawia, bociana białego, czajki, skowronka. W południowo-zachodniej części obszaru gniazduje para orlików krzykliwych Clanga pomarina – gatunku wymienionego w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Dolina Szkotówki stanowi optymalne żerowisko dla tych ptaków, zarówno dla pary gniazdującej na terenie planowanego ZPK, jak i dla ptaków gniazdujących w sąsiedztwie (ok. 1 km na wschód od planowanych granic ZPK). Rzeka, liczne rowy melioracyjne, a zwłaszcza drobne zbiorniki stanowią istotne lokalnie miejsca rozrodu płazów, m.in. żaby trawnej, żaby moczarowej, ropuchy szarej i traszki zwyczajnej. Sprzyjają też występowaniu bogatego zespołu fauny bezkręgowej. Ważnym elementem zadrzewień i lasów są także stosunkowo liczne martwe, dziuplaste drzewa, które stanowią miejsca lęgowe ptaków oraz siedliska owadów. Chronione gatunki zwierząt występujące na ternie ZPK „Dolina rzeki Szkotówki”: • bóbr europejski Castor fiber – gatunek z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej; ochrona gatunkowa częściowa; • wydra europejska Lutra lutra – gatunek z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej; ochrona gatunkowa częściowa; • orlik krzykliwy Clanga pomarina – gatunek z załącznika I Dyrektywy Ptasiej; ochrona gatunkowa całkowita; • gąsiorek Lanius collurio – gatunek z załącznika I Dyrektywy Ptasiej; ochrona gatunkowa całkowita; • żuraw Grus grus – gatunek z załącznika I Dyrektywy Ptasiej; ochrona gatunkowa całkowita; • czajka Vanellus vanellus – gatunek z załącznika II Dyrektywy Ptasiej; ochrona gatunkowa całkowita; • skowronek Alauda arvensis – ochrona gatunkowa całkowita; • kret Talpa europaea – ochrona gatunkowa częściowa; • żaba moczarowa Rana arvalis – ochrona gatunkowa całkowita; • ropucha szara Bufo bufo – ochrona gatunkowa częściowa; • żaba trawna Rana temporaria – ochrona gatunkowa częściowa; • traszka zwyczajna Lissotriton vulgaris – ochrona gatunkowa częściowa; • ślimak winniczek Helix pomatia – ochrona gatunkowa częściowa; • mrówka rudnica Formica rufa – ochrona gatunkowa częściowa. Wiedzę na temat fauny badanego obszaru warto uzupełnić, bowiem duże walory siedliskowe wskazują na możliwość występowania wielu cennych gatunków zwierząt. Rzeki i doliny rzeczne to naturalne szlaki migracji zwierząt i roślin przecinające i spajające różne krajobrazy ekologiczne. Jedna z najważniejszych wartości przyrodniczych doliny Szkotówki wynika właśnie z pełnienia przez nią funkcji korytarza ekologicznego. Cała dolina Szkotówki pełni rolę korytarza ekologicznego o znaczeniu regionalnym, na co zwraca się uwagę w studiach uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego zarówno gminy Kozłowo, jak i gminy Działdowo. W związku z tym dolina Szkotówki od dawna wskazywana była jako obszar wymagających ochrony. Zgodnie z opracowanym przez Polską Akademię Nauk projektem korytarzy ekologicznych obszar projektowanego ZPK leży w granicach korytarza „Puszcza Biała – Dolina Drwęcy” (dane GDOŚ). Dolina Szkotówki, również ze względu na funkcję korytarza ekologicznego, podlega ochronie na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Doliny rzeki Nidy i Szkotówki”, jednak w granicach OChK znalazła się jedynie część doliny po wschodniej stronie rzeki. Obszar planowanego ZPK wpisuje się zatem w sieć naturalnych korytarzy ekologicznych. Co niezwykle istotne, granice obejmują dolinę po obu stronach Szkotówki umożliwiając kompleksową ochronę siedlisk całego dna doliny rzecznej. Ważnym aspektem związanym z powołaniem ZPK „Dolina rzeki Szkotówki” jest uzupełnienie istniejących form ochrony przyrody. Obecnie, w okolicach ujścia Szkotówki do Wkry wilgotne siedliska dolin rzecznych chronione są przez UE „Torfianki Działdowskie” oraz OChK „Doliny rzeki Nidy i Szkotówki”, jednak obszary te łączą się ze sobą jedynie na kilkudziesięciometrowym odcinku. Ponieważ granice planowanego ZPK obejmują całą szerokość doliny Szkotówki i od południa graniczą z UE „Torfianki Działdowskie”, jego powołanie umożliwi lepszą integrację obszarów chronionych, spójną ochronę siedlisk dolinnych Wkry i Szkotówki oraz zapewni ciągłość przyrodniczą między cennymi siedliskami dolinnymi leżącymi na północy planowanego ZPK i podobnymi siedliskami na terenie „Torfianek Działdowskich” i w dolinie Wkry. Poprzez lepszą integrację obszarów chronionych poprawi się ochrona siedlisk stanowiących w zasadzie ciągłość z leżącym na zachodzie obszarem Natura 2000 „Doliny Wkry i Mławki” (PLB140008). 3. Walory kulturowe Wartość obszaru planowanego ZPK wynika nie tylko z jego walorów przyrodniczych ale także kulturowych. Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Dolina Szkotówki leży na ternie, na którym w 1914 r. toczyła się bitwa pod Tennenbergiem. Pamiątką tych wydarzeń jest dobrze zachowany cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej, który położony jest na południowo-wschodnich obrzeżach planowanego ZPK, ok. 700 m na wschód od Kolonii Ginter. Cmentarz wpisany został do rejestru zabytków 27.05.1993 r. pod numerem: 3657. Cmentarz zajmuje teren o planie prostokąta, obecnie jest nieogrodzony i porośnięty okazałymi drzewami. Na jego terenie znajdują się trzy duże groby żołnierzy radzieckich oraz dwadzieścia sześć grobów żołnierzy niemieckich. Mogiły otoczone są ciosami kamiennymi a na mogiłach (poza jedną radziecką) umieszczone są stele z informacjami o poległych. Park podworski w Zabłociu Kozłowskim. Na wschodnim skraju miejscowości Zabłocie Kozłowskie (dawne Sablau), położony jest park podworski z drugiej połowy XIX w. W jego granicach znajdują się 44 dęby uznane za pomniki przyrody. Sam park wpisany jest do rejestru zabytków, nr rej.: 3621 z 19.10.1984. Starożytny kurhan k. Sarnowa. W południowo-wschodniej części obszaru znajduje się starożytny kurhan datowany na okres pierwszego tysiąclecia przed naszą erą (za prawdopodobną datę pochodzenia uznać można VI w p.n.e.). Jest to ostatni zachowany kurhan z cmentarzyska kurhanowego, które badane było w 1898 r. przez A. Bezzenbergera i A. Goeringa. Z trzech kurhanów wydobyto wówczas 20 naczyń płaskodennych, w tym m. in. 3 głębokie misy, pokrywę misowatą z otworami w dnie, 2 stożkowate popielnice, dzbanek z taśmowatym uchem oraz pokrywę obejmującą z 4 otworami. Kurhany przykryte były 7 warstwowym płaszczem kamieni.  

Położenie formy ochrony przyrody

• Województwa, w których znajduje się obiekt: warmińsko-mazurskie
• Powiaty: działdowski
• Gminy: Działdowo (gmina wiejska)
• Tekstowy opis granic: Projektowany Zespół Przyrodniczo-Krajobrazowy „Dolina rzeki Szkotówki” rozciąga się wzdłuż dolnego odcinka rzeki Szkotówki, która jest prawym dopływem Wkry. Położony jest na wschód od Działdowa i na Zachód od Kozłowa, między ujściem Szkotówki do Wkry a mostem na drodze Klęczkowo – Gołębiewo. Planowany ZPK obejmuje dolny odcinek rzeki Szkotówki, wraz z siedliskami dna doliny oraz fragmentami siedlisk na zboczach i skraju doliny. Co ważne, obejmuje tereny na obu brzegach rzeki. Obszar planowanego ZPK liczy 985 ha. W ujęciu Kondrackiego (2011) teren ZPK w całości położony jest na terenie mezoregionu Wzniesienia Mławskie (318.63), makroregionu Nizina Północnomazowiecka (318.6). Planowany ZPK znajduje się na terenie dwóch powiatów: nidzickiego i działdowskiego, oraz dwóch gmin: Kozłowo (620 ha) i Działdowo (365 ha).
• Pokaż obiekt na mapie:

Ochrona

• Opis celów ochrony: Szczególnym celem ochrony zespołu przyrodniczo-krajobrazowego jest ochrona doliny środkowego i dolnego odcinka rzeki Szkotówki wraz z fragmentami ekosystemów skraju doliny, wyróżniających się ze względu na walory krajobrazowe oraz różnorodność biologiczną i pełniących rolę korytarza ekologicznego.
• Czy obowiązuje ochrona na podstawie prawa międzynarodowego? Nie

Zarządzanie

Nazwa sprawującego nadzór: Wójt Gminy Działdowo